Ανατρεπτικότητα σε άλλες εποχές

(Αυτό είναι το πρώτο κείμενο , σε μια σειρά κειμένων που θα προβάλλουν -μία κάθε φορά- προσωπικότητες, που με τη ζωή ή το έργο τους υιοθέτησαν πρωτοπόρα ή ανατρεπτική και “αντικοινωνική” δράση, σε περασμένους αιώνες. Η δράση τους θα αφορά το χώρο της λογοτεχνίας, χωρίς βέβαια να προσκολλάται σε αυτόν. Κάτι τέτοιο θα ήταν εξαιρετικά στείρο. Οι πραγματικοί καλλιτέχνες και διανοούμενοι πάντα είχαν σημείο αναφοράς τους την κοινωνία.)

Το γεγονός ότι την ιστορία, την αρχαία ιστορία, την έχουν καπηλευθεί αρχαιόπληκτοι, προγονόπληκτοι και λοιποί φανατικοί της ημιμάθειας, λαϊκιστές πολιτικοί και τηλεβιβλιοπώλες ,έχει οδηγήσει τον αναγνώστη ένα ιστορικό κείμενο, μια αναφορά σε περασμένους ιστορικούς χρόνους να του θυμίζει την αποφορά της συντήρησης.

Πραγματικά κρίμα, γιατί τίποτα δε έχει μόνο μια όψη και στην αρχαιότητα και στο Μεσαίωνα υπάρχουν τύποι , που μπορεί να μην είναι καθολικά πρότυπα για την κοινωνία μας, είχαν ωστόσο ριζική ρήξη με το σύστημα της εποχής τους (αισθητικό, κοινωνικό, πολιτικό) ή προσέφεραν νέες οπτικές και ιδέες , πολύ χρήσιμα παραδείγματα για το παρόν. Μπορεί ανάλογες συμπεριφορές, σαν αυτές στις οποίες θα αναφερθούμε παρακάτω να θεωρούνται ανήθικες ή απορριπτέες σήμερα. Άλλες ήταν προϊόν διάνοιας και άλλες μιας ασίγαστης θέλησης για γνώση και κατά συνέπεια ελευθερία.Ήταν όλες , όμως, δράσεις ανατρεπτικές που προξένησαν , κάποιες φορές, σκληρή κριτική στο πρόσωπο του εκάστοτε καινοτόμου και κάποιες φορές απέσπασαν τον έπαινο και την αναγνώριση.

Για την κριτική αυτών των προσωπικοτήτων πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη η εποχή στην οποία έδρασαν, ο κόπος και η διάνοια που αφιέρωσαν στο έργο τους.

Καμία ιστορική εποχή δεν στερείται τέτοιων παραδειγμάτων. Κι αν μας φαίνεται ευλογοφανές να αναδυθεί μια προσωπικότητα με χαρακτηριστικά φιλελεύθερα και ανατρεπτικά στο κλίμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, είναι σίγουρα διδακτικό και ενδιαφέρον ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί στην Ευρώπη τους σκοτεινούς χρόνους του μεσαίωνα ή στο θεοκρατικό Βυζάντιο. Μπορεί σε εποχές ελευθερίας να αναδύθηκαν αυθεντικά ταλέντα και ιδέες που αποπνέουν ατόφιο ανθρωπισμό, όπως το σύνολο του έργου του Σοφοκλή. Σε άλλες περιόδους, πιο δύσκολες, πιο εσωστρεφείς το κριτήριο δεν μπορεί να είναι το ίδιο. Σημασία έχει το βήμα παραπάνω που κάνει κανείς σε σχέση με αυτούς που συμπορεύεται.

ΣΟΦΟΚΛΗΣ.

Ως δραματουργός επέφερε σημαντικές αλλαγές στο θέατρο της εποχής του, σε θέματα τεχνικά, όπως η αύξηση των ηθοποιών από 2 σε 3 , η αύξηση των μελών του χορού από 12 σε 15 και η διάσπαση της θεματικής ενότητας των τριλογιών. Το σημαντικό , όμως, έχει να κάνει με τις απόψεις του Σοφοκλή σχετικά με τον άνθρωπο μέσα στην κοινωνία. Το θέμα του ατόμου που τίθεται εκτός κοινωνίας έχει σταθερή θέση μέσα στο έργο του: Οιδίποδας, Αντιγόνη, Φιλοκτήτης. Εκεί, ωστόσο, που ο Σοφοκλής κάνει ευθεία σύνδεση με ένα θέμα που στις σύγχρονες κοινωνίες υποβόσκει, χωρίς συνήθως να θίγεται , είναι στην “Αντιγόνη”. Αφενός εδώ υπάρχει μια γυναικεία μορφή που αντιπαρατίθεται σε μια αντρική , κυρίαρχη μορφή, σε έναν βασιλιά που προσκολλάται στο γράμμα του νόμου. Υπάρχει , όμως, (κυρίως αυτό) ένας άνθρωπος που μετά από έναν πόλεμο ( 7 επί Θήβας ) έχει διατηρήσει την ψυχραιμία του και την ανθρωπιά του. Αυτός ο άνθρωπος είναι η Αντιγόνη, που τολμά να διακρίνει το δίκαιο, το ανθρώπινο , ενώ ο Κρέων και ο χορός και η Ισμήνη – Κράτος, κοινωνία , οικογένεια- της λένε το αντίθετο. Μάλιστα, παρά της παραινέσεις όλων επιδεικνύει έναν αυθεντικά επαναστατικό αλτρουισμό, δείχνοντας πως στην πραγματικότητα αυτή είναι έτοιμη να πεθαίνει για το δίκαιο ( το πραγματικό) ενώ οι αντίπαλοι της είναι προσκολλημένοι σε μια ανώδυνη, συντηρητική αναπαραγωγή ενός νόμου. Είναι εξάλλου χαρακτηριστικό των ηρώων που έπλαθε ο Σοφοκλής, ότι έμεναν πιστοί στις αρχές τους, κυρίως όταν τον τίμημα ήταν μεγάλο. Ήταν τραγικοί Ήρωες και δέχονταν την τραγική τους μοίρα, την οποία τόσο συνειδητά είχαν επιλέξει.

Εν ολίγοις, ο Σοφοκλής θέτει το θέμα της απείθειας προς τους νόμους, όταν αυτοί δεν εκφράζουν το αίσθημα περί δικαίου των πολιτών. Μέχρι πότε ένας νόμος νομιμοποιείται να ορίζει τα ανθρώπινα πράγματα και ποιος θα τον αλλάξει, αν όχι οι άνθρωποι με το παράδειγμα τους. Μια σκέψη που έγινε 2.500 χρόνια πριν, σε ένα πολίτευμα άρτι γεννηθέν , σήμερα θεωρείται ταμπού και αντιδημοκρατικό. Πρόοδος;

( Η συνέχεια της σειράς των κειμένων για την Ανατρεπτικότητα σε άλλες εποχές. Προηγούμενα κείμενα υπάρχουν στη σχετική σελίδα του blog)

Η περίπτωση του Σοφοκλή, αλλά και των άλλων τραγικών είναι κατά κάποιο τρόπο μοναδικές. Εξάλλου ιστορικά, θα πρέπει να αφήσουμε την αρχαιότητα και να φθάσουμε σε πολύ σύγχρονα παραδείγματα για να συναντήσουμε τόσο πηγαίο και άμεσο ανθρωπισμό, με την έννοια του προβληματισμού πάνω στα ανθρώπινα υπαρξιακά, αξιακά και κοινωνικά ζητήματα.

Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις όπου εμφανίστηκαν σπινθήρες ενός πνεύματος απελευθέρωσης και ανατροπής στο χώρο της λογοτεχνίας, μέσα σε περιβάλλοντα κάθε άλλο παρά δόκιμα για κάτι τέτοιο. Μια σχετική περίπτωση είναι η επόμενη.

GOLIARDI.

Βρισκόμαστε στη δυτική Ευρώπη, την φραγκοκρατούμενη και παπική Ευρώπη, των ηγεμόνων και του Χριστιανισμού. 12ος αιώνας. Περίοδος που εμφανίζεται ο κώδικας του ιπποτισμού ( του αγνού έρωτα και της τιμής) και ο μυστικισμός της θρησκείας. Η δεισιδαιμονία και η ανέχεια μεταξύ του λαού είναι σε έξαρση. Ο κλήρος, δεσποτικός και αμείλικτος ( η μεσαιωνική ιερά εξέταση αρχίζει τη δράση της εκείνα τα χρόνια) άφηνε τους πιστούς σε αυτή την κατάσταση εκμεταλλευόμενος τον φόβο και την αμάθεια. Πολλοί ήταν εκείνοι που , προκειμένου να σώσουν την ψυχή τους χάριζαν στην εκκλησία τα υπάρχοντα τους. Τότε εμφανίστηκαν και τα λεγόμενα Συγχωροχάρτια!

Παραδόξως, εμφανίζεται μια ομάδα περιπλανώμενων κληρικών (clerici vagantes) και σπουδαστών, που είχαν διαμορφώσει μια δικιά τους κοινωνία, με δικούς τους κανόνες και τρόπο ζωής. Ήταν μια ομάδα ανθρώπων που στάθηκε απέναντι στην αυθαιρεσία και την ωμότητα της εκκλησίας. Στα ποιήματα τους μίλησαν για τα δικαιώματα των ανθρώπων, για τις αντινομίες στη ζωή του κλήρου και των πλούσιων κληρικών . Δεν έμειναν , όμως, εκεί. Αντίθετα με τον πουριτανισμό της εποχής, αγνόησαν τον γλυκανάλατο ιπποτικό έρωτα και το ιδεώδες του ιπποτισμού. Τα ποιήματα τους μιλούσαν για φύση και έρωτα. Έρωτα ελεύθερο (αφού ήταν κατά του γάμου), έρωτα σαρκικό, νεανικό και αυθόρμητο και πολυμορφικό! Είχαν για τη γυναίκα ειδωλολατρική αγάπη και την παραλλήλιζαν με την Παναγία, με τη διαφορά ότι την έβλεπαν σαν μια επίγεια θεραπαινίδα του έρωτα. Δεν ήταν μια στάση σωματικής εκμετάλλευσης, με τους σημερινούς όρους. Ύμνησαν τη γυναίκα και την είδαν με μια προοδευτική προοπτική.

Οι περίεργοι αυτοί κληρικοί δεν έγραφαν σε μοναστήρια, αλλά σε ταβέρνες , ενώ έπιναν και τραγουδούσαν. Αντιτίθενται στο μεσαιωνικό ασκητισμό και στην καταπίεση της ανθρώπινης συνείδησης. Μέσα σε χρόνους που έχουν χαρακτηριστεί Σκοτεινοί, αυτοί τολμούν μια διπλή πρόκληση και ανατροπή: Όχι μόνο αντιτίθενται στην εκκλησία και προωθούν το ελεύθερο σαρκικό έρωτα, είναι συνάμα και κληρικοί ή σπουδαστές. Γράφουν αντίθετα στο ρεύμα της εποχής τους και μάλιστα γράφουν μια ποίηση που προσδοκά να γίνει λαϊκό άσμα, δηλαδή μια ποίηση που απαγγέλλεται, γι’ αυτό έχει και επωδούς. Η στάση τους αυτή , όπως μπορούμε να φανταστούμε, συνοδευόταν με μεγάλο κόστος, αν και γνώρισε μεγάλη απήχηση.

Carmina 12 (83)

[…]Μές σε ηδονική γαλήνη
πόθους τώρα ανάβει η ήβη
που σαν απαλό χνουδάκι
στην παρθένα μεγαλώνει…
Οι καλλίγραμμες της γάμπες,
λεπτεπίλεπτες, καλύπτουν
τις ενώσεις των μυών της κι ακτινοβολούν λευκάδα. […]

Carmina 14 (88)

[…]Παρθενικό παιχνίδισμα πιάνω με τις παρθένες,
Τρέμω τις διεφθαρμένες και μαζί με τις εταίρες
συνάμα απέχθεια προκαλούν σε μένα οι παντρεμένες
Γιατί’ναι ξεδιάντροπη η ηδονή σε’κεινες.[…]

O Foruna
(στροφή 1)

O Fortuna
velut luna
statu variabilis,
semper crescis
aut decrescis;
vita detestabilis
nunc obdurat
et tunc curat
ludo mentis aciem,
egestatem,
potestatem
dissolvit ut glaciem.

Μετάφραση:

Ω Τύχη
σαν την σελήνη
αλλάζεις μορφή,
για πάντα γεμίζεις
και αδειάζεις
μισητή ζωή
πρώτα καταπιέζεις
και μετά καταπραΰνεις
κατά πως εσύ επιθυμείς.
φτώχεια
και δύναμη
τις λιώνεις σαν τον πάγο

Και μελοποίηση από τον Karl Orff: